Srpska Varoš u Foči vijekovima čuvala plamen vjere i iskru slobode, a u slobodi zaboravljena (Prvi dio)

Naslovna fotografija: Kuća porodice Grgurević ispod Crkve Svetog Nikole

Fočanska Srpska Varoš, dio grada visoko u brdu, koji su u vrijeme turske vladavine nastanjivali isključivo pravoslavni Srbi, u teškim vremenima ropstva očuvala je srpsko ime i pravoslavlje u Foči, a krajem 19. i početkom 20. vijeka iznjedrila je prvo Sokolsko društvo u BiH, brojna kulturna, prosvjetna i privredna društva i intelektualnu elitu koju su činili imućni trgovci, zanatlije, sveštenici, učitelji, ljekari, slikari, književnici.

U Foči, poput većine gradova u BiH, za vrijeme osmanske vladavine srpskom pravoslavnom stanovništvu bilo je onemogućeno da nastanjuje uže gradsko jezgro, uz izuzetak da su u njemu mogli da imaju trgovačke i zanatske radnje, pa su Srbi, osim u selima, živjeli u predgrađu i taj dio nazivan je Srpska Varoš ili samo Varoš.

Foča 1888. Kuće desno u brdu Srpska Varoš

Do pada pod Turke, 1465. godine, hercegova Foča, odnosno Hoča, kako se tada zvala, prema istorijskim izvorima imala je bar dvije pravoslavne crkve- jednu na desnoj obali Ćehotine, na prostoru koji su Turci kasnije nazvali Kaursko polje, gdje se danas nalazi Sportska dvorana, a drugu u centru starog grada, na području današnje Prijeke čaršije.

 U jednom od prvih turskih popisa u Foči u kojem se govori o raspodjeli zemlje, pominju se kaluđeri i pojmovi „Stup mitropolitov“ i „Dvorište mitropolitovo više crkve“ koji upućuju da je tu bilo jedno od sjedišta mileševske mitropolije, kojoj je Foča tada pripadala.

Dolaskom Osmanlija, pravoslavni vjernici ostaju bez svojih svetinja i trebalo je da prođu gotovo četiri vijeka da bi se u Foči 1857. godine izgradio pravoslavni hram, ali ne u samoj čaršiji, što je tada bilo prosto nemoguće ni pomisliti, već u brdu iznad Foče, u Srpskoj Varoši.

Crkva Svetog Nikole u Srpskoj Varoši

Istoričar umjetnosti Alija Bejtić u svom djelu „Povijest i umjetnost Foče na Drini“ navodi da se u istorijskim izvorima četvrt Varoš, koju nastanjuje pravoslavno stanovništvo, pominje 1617. godine, a da je, bez sumnje, postojala i prije te godine. „Nastala je negdje u 16. stoljeću, kad su muslimani već bili postali apsolutna većina u gradu pa potisnuli preostale kršćane iz samoga središta”, piše Bejtić.

Mapa, položaj Srpske Varoši u odnosu na grad, Muzej Stare Hercegovine

Padom pod Turke, stanovništvo je imalo dva izbora- da napusti Foču, što su mnogi i uradili ili da primi drugu vjeru. Objašnjavajući proces izlamizacije u Foči, Bejtić navodi da su nakon turskog osvajanja i naredbe sultana da se putem zamjene zemljišta muslimanima osigura i raspodijeli zemljište “kako bi se izgradio grad”, starosjedioci stajali pred dilemom. 

„Pristati na prisilnu prodaju ili zamjenu zemlje u gradu za zemlju izvan grada, koja nije morala biti ni plodna ni naručna, ili pak primiti vjeru, a s njome i druge privilegije novoga gospodara te ostati na svojoj dotadašnjoj zemlji. Povijest govori da su se odluke kretale postepeno, ali sigurno u tome drugom pravcu. Već u 16. vijeku razvila se jaka muslimanska kultura u Foči, koja je sigurno prilično, ako ne i u dobroj mjeri potisnula kršćansko stanovništvo iz grada”, pojašnjava Bejtić.

Dvorište Hadživukovića u Srpskoj Varoši

Kustos istoričar Muzeja Stare Hercegovine Danko Mihajlović napominje da je Osmansko carstvo bilo izrazito teokratsko islamsko društvo, koje je hrišćanskoj zajednici nametnulo brojna ograničenja, pa u gradskim jezgrima nisu smjele da se podižu crkve, niti da se oglašavaju zvona, bilo je kažnjivo isticanje krsta ili svetih hrišćanskih knjiga i ikona, a uz to hrišćani su imali sasvim druga pravila ponašanja i način odijevanja, što je sve dovelo da hrišćanska naselja budu izdvojena u jedan vid predgrađa.

„Sam termin varoš označava specifičan vid naselja koje se nalazi u prelaznoj zoni između sela i grada, a na takav način formiranja predgrađa uticali su propisi gdje hrišćani nisu mogli da formiraju naselja u urbanim dijelovima. Tek u vrijeme austrougarske okupacije pravoslavni Srbi kreću da kupuju parcele u pitomijim dijelovima grada pored Ćehotine i Drine“, kaže Mihajlović.

Kuća porodice Glođajić

Ruski putopisac Aleksandar Giljferding polovinom 19. vijeka prošao je kroz Foču i zapisao da hrišćani naseljavaju zasebnu mahalu, udaljenu od drugih dijelova grada, a da među njima ima vrlo bogatih trgovaca.

„Dosad nisu imali crkve i služba se obavljala pod malom drvenom nadstrešnicom, dovoljnom za sveštenika, a narod je stajao okolo, pod vedrim nebom“, piše Giljferding.  On dalje opisuje da su Fočaci nedavno dobili dozvolu i počeli zidanje crkve, a da su u crkvenoj porti podigli manju zgradu, koju su nazvali mitropolija, gdje rado provodi vrijeme vladika hercegovački Grigorije, koji je, kako ističe ruski putopisac, mnogo zavolio Foču.

Kuća porodice Popadić u Srpskoj Varoši, pored Crkve Svetog Nikole

Čvrsta odanost pravoslavlju u dugom vremenskom periodu dok nisu imali crkvu očuvala je plamen vjere, o čemu piše i sveštenik Ranko Bilinac u knjizi „Srpska pravoslavna crkva u Foči“. On navodi da, iako nisu imali nijednu crkvu, fočanski Srbi nisu prestajali da se mole Bogu i da potajno idu na bogosluženja po privatnim kućama.

„Kada se ugasila srpska sloboda i država, oni nisu dozvolili da se ugasi kandilo vjere u njihovim dušama“, piše Bilinac.

Tako su se, navodi Bilinac, pozivajući se na ljetopis fočanske crkve, oko 1843. godine liturgije služile u privatnom stanu svešteničke porodice Kandić- zimi u velikom čardaku, a ljeti u dvorištu. I on pominje mitropolitovu rezidenciju, odnosno „Vladičin čardak“ u stanu srpske crkvene opštine, za koji kaže da je „veoma sunčana soba na drugom spratu sa šest prozora“.

U toj zgradi od 1828. godine djeluje Srpska pravoslavna škola, jedna od prvih srpskih osnovnih škola u BiH, koja će kasnije uz Hram Svetog Nikole, biti glavni stožer duhovnosti, obrazovanja i uopšte društvenog života i napretka fočanskih Srba.

Srpska škola u Srpskoj Varoši

Jedan od najvećih sinova Srpske Varoši, njen najpoznatiji izdanak, čuveni fočanski ljekar Risto Jeremić, prvi domaći hirurg u BiH i jedan od prvih akademika sa ovih prostora, opisujući Foču još kao gimnazijalac za list “Golub” 1883. godine navodi da Srbi muhamedanci, kako ih on naziva, nastanjuju ravnice Drine i Ćehotine, a pravoslavni Srbi stanuju u strmim brjegovima.

“Foča se dijeli na dva kraja- jedan je gđe stanuju Srbi pravoslavne vjere i zove se Varoš, a drugi đe stanuju Srbi muhamedanci zove se Foča. Pravoslavni su odmaknuti od muhamedanaca za 20 do 30 minuta”, pisao je tada srednjoškolac Jeremić. 

Risto Jeremić, postavka u Muzeju Stare Hercegovine

On će kasnije, nakon gimnazije u Dubrovniku i studija u Gracu, postati prvi domaći hirurg u BiH, akademik, direktor Zemaljske bolnice u Sarajevu i počasni doktor Beogradskog univerziteta, a kao prijatelj Jovana Cvijića baviće se etnografijom, geografijom i istraživanjem porijekla stanovništva o čemu je ostavio brojne naučne radove i vrijedne zapise. Više od svega, bio je neumorni pregalac u očuvanju srpskog identiteta, pa je sa ostalim viđenijim Srbima iz fočanske Varoši bio pokretač i osnivač niza srpskih udruženja- gimnastičarskih i kulturnih, a prvi je na ovim prostorima počeo i borbu protiv alkoholizma.

Srpski soko u Srpskoj Varoši u Foči, osnovan prije 130 godina, 1893. godine

Teror austrijske vlasti ni njega nije mimoišao, jer je uhapšen nakon Sarajevskog atentata i osuđen u „Banjalučkom veleizdajničkom procesu“. Tamnovao je do 1917. kada je amnestiran.

Srpsku Varoš u opisu Foče za list Bosanska vila, 1888. godine, pominje i fočanski učitelj Sulejman Solonjanin.

“Na jugu od Gornjeg polja, po podnožju brda Okolišta je srpska varoš, ispod koje se na luci ukraj Ćehotine nalazi omanji broj kuća sa jednom džamijom, a naziva se Čohodar mahala”.

Odlomak iz časopisa “Bosanska vila”

Mira Jelić Hadživuković, unuka čuvenog fočanskog trgovca Nika Hadživukovića, kojeg su Austrougari zajedno sa drugim viđenijim Srbima, među kojima je bio i njegov brat Đorđe, streljali u avgustu 1914. godine, priča da su fočanski Srbi bili posebno vješti trgovci.

Ona ističe da su razvili jake poslovne veze  sa Trstom i Venecijom, a od zanata, kojim su se nešto manje bavili u odnosu na muslimansko stanovništvo, bili su, između ostalog, vješti ćurčije / krznari/, terzije /krojači narodne nošnje/, kujundžije /zlatari/.

Srbi su živjeli u predgrađu Varoši, a trgovačke i zanatske radnje bile su im u čaršiji zajedno sa muslimanskim, među njima i radnja Hadživukovića, koja i danas postoji u Prijekoj čaršiji.

„Moji Hadživukovići su trgovali obućom i odjećom, donosili su robu iz Trsta i Venecije, pa su djevojke u Foči imale italijansku odjeću i obuću“, priča Mira.

Za vrijeme turske vlasti, za srpske trgovce i zanatlije su bila posebna pravila ponašanja, između ostalog, da prije mraka moraju napustiti čaršiju.

„Moja baba Vojisava mi je pričala da su se za vrijeme Turaka srpske radnje u čaršiji morale zatvoriti prije akšama, oko pet, šest sati. Pravoslavni Srbi nisu smjeli dalje da rade, morali su prije akšama da napuste čaršiju, a ostali su mogli da rade do uveče“, kaže Jelićeva.

Osim toga, dodaje ona, prozori kuća u Srpskoj Varoši nisu smjeli da gledaju u čaršiju, već na drugu stranu u avliju.

Kuća Mirinog đeda Nika Hadživukovića u Srpskoj Varoši

„Grujičić je htio da sazida kuću ispod naše, kupio je materijal, a onda su mu rekli da ne može da zida, jer ne mogu prozori da gledaju u čaršiju. On se onda naljutio i taj materijal poklonio, pa su oko crkve od tog materijala sazidali zid. Poslije, za vrijeme Austrougarske, čim je to moglo, sazidao je dole kuću, a Grujičići su imali i ovdje u potoku kuću, kao i Sunarići, Glođajići, Dragovići, Nikolići“, navodi Jelićeva.

NJena baka Vojisava nakon zločina koji su Austrougari počinili 1914. godine ostala je udovica i kao samohrana majka podizala je 16 djece- osmoro svoje i još toliko djece od, takođe, streljanog djevera Đorđa, jer je i njegova supruga Persa preminula u toku rata. Najstarije je imalo 18 godina, a najmlađe dijete rođeno je deset dana poslije streljanja.

Članak iz “Politike” iz 1941. godine o Mirinoj baki Vojisavi Hadživuković

„Moja baba Vojisava dobila je poslije priznanje od Kraljevine Jugoslavije i prozvali su je “Majka heroj“. Kada su đed i adžo streljani, onda je baba sa djecom otvorila knjižaru, koja je radila sve do Drugog svjetskog rata, kada su partizani odnijeli sve knjige. Poslije rata, bila je prazna sve dok Blažo Hadživuković, unuk od Dimša, najmlađeg brata mog đeda, nije završio zanat za te-ve mehaničara i on je tu počeo da radi“, napominje Mira.

Kraj prvog dijela

Izvor: Radio Foča